“Ông Lá Bối” - Một đời bị sách ám | Chuyện về nxb Lá bối của thầy Từ Mẫn

 - “Ông Lá Bối” - Một đời bị sách ám

Sau 1963, miền Nam Việt Nam có nhiều thay đổi lớn, từ chính trị, tôn giáo, kinh tế, xã hội, quân sự đến văn hóa. Ở lĩnh vực văn hóa, ngoài xuất hiện nhiều cơ quan ngôn luận tư nhân, người ta cũng ghi nhận sự có mặt của những nhà xuất bản sách với nhiều khuynh hướng khác nhau. Trong đó có 2 nhà xuất bản, điều hành bởi 2 tu sĩ Phật giáo được dư luận chú ý ủng hộ. Ấy là 2 nhà An Tiêm của thầy Thanh Tuệ và nhà Lá Bối của thầy Từ Mẫn.

Xuất xứ của 2 nhà xuất bản có tiếng này, theo chính thầy Từ Mẫn, khởi đầu từ chung một gốc. Ông tóm tắt: Đầu năm 1964, thầy Nhất Hạnh cùng một vài thầy khác ở Sài Gòn nhận được một khoản tiền cúng dường của một nữ Phật tử. Bà vốn là người bạn đời của bác sĩ Hiệu.

Khi bác sĩ Hiệu qua đời, người con trai của họ cũng vừa tốt nghiệp bác sĩ tại Hoa Kỳ. Muốn tránh cho bà mẹ cảnh cô độc, anh ấy đã xin bà bán căn nhà ở khu cư xá Lữ Gia. Khi bà xuất ngoại để đoàn tụ, người con ấy cũng xin mẹ đừng mang theo số tiền bán nhà mà hãy hiến tặng nó cho một hay nhiều cơ quan từ thiện nào đấy.

Căn bản, ngôi nhà ấy là một villa khang trang nên số tiền bán được khá lớn. Một trong những thầy nhận được tiền cúng dường của bà Hiệu, có thầy Nhất Hạnh. Số tiền thầy Nhất Hạnh nhận được là 35 nghìn đồng, theo thầy Từ Mẫn, được coi là rất lớn ở thời điểm đó. Người được thầy Nhất Hạnh trao lại số tiền trên để làm chuyện xuất bản là thầy Thanh Tuệ.

Thầy Từ Mẫn nhớ lại, trước khi giao số tiền có được ấy cho thầy Thanh Tuệ, trong một cuộc họp giới hạn, thầy Nhất Hạnh nói, đại ý: Với số tiền này, chỉ một buổi ở nhà sách Albert Portail (Tiền thân của nhà sách Xuân Thu nằm trên đường Tự Do - JMS đã từng viết rất chi tiết), thầy chỉ cần chở về một xe taxi sách là hết tiền. “Thôi, để ta cùng làm gì cho vui. Nhà xuất bản được chứ?” - Thầy Nhất Hạnh hỏi số người có mặt trong buổi họp ấy, và nhà xuất bản Lá Bối ra đời từ đó.

Tới bây giờ, dù đã hơn nửa thế kỷ, thầy Từ Mẫn vẫn nhớ thầy Nhất Hạnh giải thích, ngày xưa kinh Phật được chép bằng bút sắt trên những phiến lá to bản, gọi là lá Bối hay Bối diệp theo Hán tự. Ông cũng cho biết, trong số những tác phẩm đầu tiên được xuất bản với tên Lá Bối, có 2 cuốn Đạo Phật Hiện Đại Hóa và Bông Hồng Cài Áo mà thầy Nhất Hạnh là tác giả. “Cả hai tác phẩm ấy đều bán rất chạy, phải tái bản nhiều lần, nhất là cuốn Bông Hồng Cài Áo” - Ông nhắc lại.

Là tu sĩ, tuy chịu trách nhiệm về số tiền mà thầy Nhất Hạnh giao cho, thầy Thanh Tuệ lại là người có suy nghĩ rất đơn giản. Thầy không có một thú vui nào khác hơn mê sách và quảng giao với giới văn nghệ sĩ. Thầy Từ Mẫn nhớ: “Tuy thầy Thanh Tuệ là một tu sĩ nhưng theo tôi, thầy ấy cũng còn là một nghệ sĩ”. Trước tháng 4/1975, thầy Thanh Tuệ là khách hàng thường xuyên của nhà sách Xuân Thu - Đó là nhà sách gần như duy nhất, nhập cảng rất nhiều sách báo ngoại quốc (1). Mỗi khi gặp được một cuốn nào đó trình bầy đẹp, hay, lạ mắt, in trên giấy tốt thì dù nó đắt giá đến mấy, thầy Thanh Tuệ cũng mua cho bằng được, đem về nghiên cứu, săm soi. Thầy cũng được mô tả là rất thân thiết và có thói quen chiều chuộng một số văn nghệ sĩ như nhà thơ - dịch giả Bùi Giáng, nhà văn Phạm Công Thiện. (2)

Không biết có phải đó là một trong những lý do khiến một năm sau, khi họp lại, thầy Thanh Tuệ báo cáo cho thầy Nhất Hạnh biết về tình trạng tài chính lỗ lã của Lá Bối, khiến thầy Hạnh đã phải nhấn mạnh, làm thương mại nếu không có lãi thì cũng không nên để thua lỗ, nợ nần - Nhất là Lá Bối đã có nhiều đầu sách bán chạy!

Sau buổi kiểm điểm ấy, thầy Nhất Hạnh quyết định giao nhà xuất bản Lá Bối cho thầy Từ Mẫn. Thầy Từ Mẫn nhớ lại, ngoài việc tiếp tục xuất bản sách của thầy Nhất Hạnh như các cuốn Nẻo Về Của Ý, Tình Người (Trong đó có truyện nổi tiếng Cửa Tùng Đôi Cánh Gài mà năm 1972, thay mặt thầy Nhất Hạnh lúc đó đang ở Pháp, ông đã đưa truyện này cho nhà văn Nguyễn Đông Ngạc, người thực hiện tuyển tập Những Truyện Ngắn Hay Nhất của Quê Hương Chúng Ta - Với ảnh chân dung 45 tác giả của nhiếp ảnh gia Trần Cao Lĩnh). Bên cạnh đó, thầy Từ Mẫn vẫn tiếp tục xuất bản tác phẩm của một số tác giả quen thuộc như Bùi Giáng, Phạm Công Thiện (Với cuốn Ý Thức Mới Trong Văn Nghệ Và Triết Học), Nguyễn Văn Xuân, Võ Hồng, Phùng Khánh, Hồ Hữu Tường, Xuân Tùng, vv.

Thời điểm này, 1966, cũng là lúc nhà Lá Bối khởi sự in bộ tiểu thuyết Chiến Tranh Và Hòa Bìnhcủa nhà văn Nga Lev Tolstoy, bản dịch của dịch giả Nguyễn Hiến Lê. Trước ông Lê, ở miền Bắc, đã có nhiều dịch giả chuyển ngữ bộ sách này sang tiếng Việt như các ông Hoàng Thiếu Sơn, Trường Xuyên, Cao Xuân Hạo. Nhớ lại những ngày đầu, khi quyết định sẽ in bộ tiểu thuyết nổi tiếng thế giới ấy, thầy Từ Mẫn kể: “Khi hay tin Lá Bối sẽ in Chiến Tranh Và Hòa Bình do Nguyễn Hiến Lê dịch, nhà văn Trần Phong Giao đã nói với tôi: “Ngay cả khi có tiền, tôi cũng sẽ không in Chiến Tranh Và Hòa Bình!”. Thật ra, ông Trần Phong Giao lúc đó đâu biết, khi thầy Từ Mẫn tiếp nhận nhà Lá Bối từ tay thầy Thanh Tuệ, đó là lúc tình hình tài chính của Lá Bối đang rơi vào chỗ khó khăn nhất, nhưng vì: “Chính tôi cũng muốn được đọc bộ tiểu thuyết này bằng tiếng Việt, nên tôi đã phải nhờ tới sự hỗ trợ, cho vay (Không lấy lãi) của một số học trò thầy Nhất Hạnh”.

Về chuyện ông Nguyễn Hiến Lê đi cùng bộ tiểu thuyết trên, thầy Từ Mẫn cho biết: Ông tình cờ đọc được một bài viết của học giả họ Nguyễn trên một tờ nguyệt san xuất bản ở Sài Gòn mà ông không nhớ tên. Lúc ấy, Nguyễn Hiến Lê từng ngỏ ý với 2 nhà xuất bản lớn nhất miền Nam thời đó là nhà sách Khai Trí và nhà xuất bản Sống Mới về việc ông sẽ dịch Chiến Tranh Và Hòa Bình, nếu họ nhận in. Tiếc thay, cả Khai Trí lẫn Sống Mới đều im lặng.

Thầy Từ Mẫn nhấn mạnh, ông nghĩ Nhà Khai Trí của ông Nguyễn Hùng Trương dù muốn cũng không thể nhận in tác phẩm đó vì số bản thảo chính ông ấy đã mua còn ối đọng trong kho quá nhiều, không biết tới năm nào mới có thể in hết. Nhưng nhà Sống Mới thì ông không hiểu lý do. Chỉ biết, chính vì họ cùng từ chối mà ông mới có cơ hội nhận in bộ truyện dịch giá trị này dù không hề quen biết Nguyễn Hiến Lê trước đó.

… Một buổi sáng, ông tự tìm tới nhà riêng của dịch giả họ Nguyễn trên đường Kỳ Đồng. Bà Nguyễn Hiến Lê ra mở cửa, hỏi ông là ai, cần gặp ông Lê cho việc gì. “Ông Lá Bối” nói, mình mang ít sách tặng ông Lê và muốn nói chuyện về việc dịch bộ Chiến Tranh Và Hòa Bình. Bà chủ nhà mời ông trở lại vào sáng hôm sau. Đúng hẹn, ông trở lại thật. Lần này, ông được ông Nguyễn Hiến Lê tiếp đón trong tinh thần tương kính. Dù dịch giả nói rõ, để hoàn tất việc chuyển ngữ, ông cần ít nhất một năm rưỡi nhưng thực tế, chỉ sau một năm, thầy Từ Mẫn đã nhận được bản dịch.

Có trong tay toàn bộ bản dịch đó, với “ông Lá Bối” đã là một hạnh phúc. Ông còn hạnh phúc hơn nữa khi biết dịch giả tuy chiếu theo bản Pháp ngữ, nhưng có những đoạn cần kiểm chứng thì ông vẫn dùng bản Anh ngữ để so sánh. Điều này cho thấy ông Nguyễn Hiến Lê rất trân trọng tác phẩm chính. Phần thưởng lớn, bất ngờ mà “ông Lá Bối” nhận được lúc đó là chỉ một thời gian sau, Chiến Tranh Và Hòa Bình đã được tái bản. Sự kiện này giúp nhà Lá Bối thấy tự tin, hăng hái với một tác phẩm lớn và khó nuốt khác là bộ Sử Ký Tư Mã Thiên. Dịch giả vẫn là ông Nguyễn Hiến Lê.

Ông Lê biết, trước ông, nhà văn Nhượng Tống thời tiền chiến đã làm công việc chuyển ngữ tác phẩm. Nhưng khác Nhượng Tống, Nguyễn Hiến Lê sẽ dịch cả những chương, đoạn trong bộ Sử Ký mà chính ông Tống đã loại bỏ và ngược lại, ông cũng sẽ lược bỏ một vài chương, đoạn mà ông Tống đã chọn dịch. Nói cách khác, tổng quát, phần lớn nội dung tác phẩm được 2 dịch giả chọn để chuyển ngữ giống nhau, chỉ có một đôi chỗ khác nhau.

Suốt thời gian thầy Từ Mẫn điều hành nhà Lá Bối, từ 1965 - 1975, với khoảng trên dưới 150 đầu sách đủ loại ra đời mà đa phần kén người đọc, hầu như cuốn nào cũng có lãi - Kể cả những cuốn bán không hết. Và dù là loại sách gì, số lượng in mỗi cuốn ngay lần thứ nhất bất di bất dịch vẫn là năm nghìn (5.000) ấn bản. Về tác quyền dành cho các tác giả (Trừ Thượng tọa Nhất Hạnh không lấy) thì theo ấn định: Nó được tính theo nguyên tắc 10% trên giá bán và trên số in; không phân biệt tên tuổi.

Thầy Từ Mẫn hồi nhớ: “Tuy có lãi, nhưng không bao giờ Lá Bối dư giả vì tất cả tiền ấy đều được đắp đổi để in những tác phẩm kế tiếp”. Ông cũng bày tỏ lòng biết ơn độc giả, những người đã tin cậy, cho Lá Bối vay tiền làm sách, không lấy lãi. Có cả những người hỗ trợ một cách cụ thể về phương diện phát hành mà không nhận một đồng thù lao nào, như trường hợp nhà thơ Thành Tôn. Ông Thành Tôn đã nhận đại diện cho nhà Lá Bối nhiều năm ở miền Trung - Đó là nơi có số lượng tiêu thụ sách cao bậc nhất tính chung cho cả miền Nam, nhất là tại Đà Nẵng, Quảng Nam. Ông Thành Tôn cộng tác với tạp chí Giữ Thơm Quê Mẹ của Thượng tọa Thích Nhất Hạnh từ những số đầu nên khi nhận được đề nghị nhờ hỗ trợ Lá Bối, ông đã nhận lời. Có cả những độc giả trung thành như ông Lê Phú Giáp thời còn là sinh viên, hiện cư ngụ tại Orange County. Ông Giáp kể, ngay từ những ngày đầu của Lá Bối, ông đã luôn tìm tới địa chỉ gốc của nhà xuất bản để mua mọi đầu sách.

Trước tấm lòng quên mình, ăn ở, sống chết với sách như thế của "ông Lá Bối", nhà văn Mai Thảo đã nhận xét: “Nếu có người một đời bị quỷ ám, cũng có người một đời bị sách ám. Trong số những người này, có thầy Từ Mẫn”.

Bài viết của chú Trinh Anh Khôi